به نقل از «ایسنا»

حرمت و منزلت آب در گذشته اردستان

تاریخ انتشار: ۱۷ مرداد ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۸۴۰۷۵۰۶

ایسنا/اصفهان از آنجایی که آب از اصلی‌ترین عوامل زندگی انسان‌هاست و از ابتدا مدیریت آن لازم بوده، مدیریت زیست‌محیطی منابع آب در گذشته اردستان وجود داشته است.

آب مایه حیات است. این مفهوم از دوران کودکی به ما آموخته شده، ولی به نظر می‌رسد تنها در سال‌های اخیر است که متوجه اهمیت آن در زندگی خود شده‌ایم.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

از آنجایی که آب از اصلی‌ترین عوامل زندگی انسان‌هاست و از ابتدا مدیریت آن لازم بوده، مدیریت زیست‌محیطی منابع آب در گذشته شهرستان اردستان، وجود داشته است.

آب در شهرستان اردستان همواره از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است و قدیمی‌های اردستان با بینش طبیعی خود آب را به عنوان اصلی‌ترین عناصر موجود در طبیعت سرمنشأ حیات می‌دانستند. از زمان‌های گذشته قنات‌ها یکی از مهم‌ترین روش‌های بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی به حساب آمده و سهم مهمی از آب کشاورزی را به خود اختصاص داده بودند.

 آب کشاورزی در شهر اردستان از گذشته تاکنون از ۱۶ رشته قنات دائمی تأمین می‌شود که از مهم‌ترین آن می‌توانیم به قنات دوطبقه، ارونه، باب الرحی، خسروشاه، فیض‌آباد و... اشاره کرد، اما در چند دهه اخیر کاهش بارش‌های جوی، استحصال بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی از طریق چاه‌ها و پایین رفتن سطح آب زیرزمینی، خشک شدن یا کاهش آبدهی آنها موجب شده که سهم قنات در تأمین آب کشاورزی به شدت کاهش یابد.

کشاورزان قدیم قدردان آب بودند

یکی از کشاورزان قدیمی اردستان که بیشترین سهم آب کشاورزی را در محله مون دارد حاج یوسف ملایی است، گرچه ۸۳ سالگی خود را سپری می‌کند، اما همچنان به شغل کشاورزی مشغول است و به خوبی از وضعیت آب کشاورزی در محله‌های اردستان خبر دارد.

وی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص مقایسه میزان حجم آب در گذشته و حال می‌گوید: آب کشاورزی در محله ما نسبت به گذشته حدود سه برابر کمتر شده است. قدیم کشاورزان کمتر از کمبود آب گلایه می‌کردند، زیرا آب فراوانی وجود داشت و به نوعی قدردان آن بودند.

حاج یوسف می‌گوید: کشاورزان اردستان در قدیم با یکدیگر داد و ستد می‌کردند، مثلاً اگر یک کشاورز برای بخشی از کار کشاورزی نیازمند کمک بود کشاورزان دیگر کمک حالش بودند و در قبال آن یا دقیقه‌ای سهم آب می‌گرفتند یا محصول به دست آمده را سهم می‌کردند.

او که همواره خاطرات تلخ و شیرین کشاورزی گذشته را مرو می‌کند، ادامه می‌دهد: زمان‌های قدیم با توجه به اینکه اکثر کشاورزان سواد درست و حسابی نداشتند به‌ جای دقیقه و ثانیه از واحد «هندو» استفاده می‌کردند. هندو در بین کشاورزان به یک کاسه مسی گفته می‌شد که ته آن سوراخ کوچکی داشت و روی ظرف آبی دیگر قرار می‌گرفت تا به مرو آب از سوراخ وارد آن شود. وقتی این ظرف مسی پر از آب می‌شد و ته می‌افتاد یعنی یک سهم آب را آن کشاورز استفاده کرده است.

هر سهم آب در اردستان ۱۰ دقیقه است

این کشاورز اضافه می‌کند: از قدیم‌الایام کشاورزان هر سهم آب را در اردستان ۱۰ دقیقه تعیین کردند یعنی اگر کسی ۶ سهم آب را در یک روز داشت باید شش بار هندو پر از آب می‌شد و ته می‌رفت تا نوبت آن شخص تمام شود و همان وضعیت امروز هم اجرا می‌شود با این تفاوت که ساعت‌ها جای هندو را گرفته است.

حاج یوسف یادآور می‌شود: هرچند در گذشته میزان آب قنات‌ها بهتر بود و آب بیشتری برای کشاورزی در اختیار داشتیم ولی اکنون به دلایل خشکسالی و حفر چاه‌های عمیق آب دهی قنات‌های اردستان بسیار کم شده است و تعداد قابل توجهی از زمین و باغ‌های کشاورزی تبدیل به خانه‌های مسکونی شده است.

او اضافه می‌کند: البته جوانان امروزی هم مثل قدیم حال کار کردن و کشاورزی را ندارند و بیشتر کارهای کشاورزی هم ماشینی و دکمه‌ای شده است.

مقنی‌های قنات جهادگران خستگی‌ناپذیری بودند

محمدرضا صدوقی، مورخ تاریخ اردستان در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در منطقه کویری اردستان آب بسیار ارزشمند بوده و بدون آن ادامه حیات چند هزار ساله امکان نداشته و ندارد. گذشتگان ما آموخته بودند که آب را به سختی بیابند و با نظرات دقیق از آن حفاظت و بهره‌برداری کنند که متأسفانه امروزه قدر این گوهر ارزشمند را نمی‌دانیم.

وی افزود: مقنی‌های قنات جهادگران خستگی‌ناپذیری بودند که هیچ‌گاه در هیچ کتاب یا کتیبه‌ای از آنها نام نبرده شده است زیرا فعالیت آنها زیرزمین بوده و با سخت‌کوشی، خلاقیت و هنرمندان چیره دست نکرده است. ولی نتیجه دسترنج این افراد قنوات چند هزار ساله شهرستان اردستان است که جهانیان به احترام این آثار متحیر هستند.

مورخ تاریخ اردستان گفت: در کشورهای متمدن امروز و حتی در اروپا و آمریکا پلیسِ آب برای حفاظت از منابع آب انجام وظیفه می‌کند، اما این موضوع در محلات مختلف و روستاهای شهرستان اردستان وظیفه شخصی به نام (میرآب) بوده و با کسی شوخی نداشته و اگر کسی تخلف می‌کرد و یا آب را هدر می‌داد سر و کارش با جریمه و چوب و فلک میرآب بود.

 میرآب محاسبه‌گر زمان و تقسیم‌گر آب بود

صدوقی تصریح می‌کند: در اردستان قدیم افرادی بودند که کار و کسبشان به طور مستقیم در پیوند با آب بود. از آن جمله می‌توان به سقاها، میراب‌ها و دلاک‌ها اشاره کرد. میرآب یا پلیس آب مدیر و محاسبه‌گر زمان و ساعت آبی و تقسیم‌گر عادلانه و تعیین زمان تحویل دادن آب به افراد بوده است.

وی با اشاره به وظایف میراب‌ها می‌گوید: نظارت بر حق‌آبه مالکان و کشاورزان با استفاده از ساعت آبی به نام هندو یا سرجه که پیاله‌ای مسی با روزنی بود که داخل یک دیگچه آب فرو می‌رفت و راه‌های شیطنت و دزدی در آن وجود داشت از مهم‌ترین وظایف میراب بود.

مورخ تاریخ اردستان با بیان اینکه معمولاً میرآب کسی بود که بیشترین حقابه آن محله را داشت، اضافه کرد: میرآب نظارت می‌کرد که کسی به حق آبه دیگری تجاوز نکند و مسیر عبور نهرها را از قلعه ارونه تا داخل باغات و مزارع چک می‌کرد. پلیس آب با کسی شوخی نداشت و حتی اجازه داشت با متخلفان برخورد کند.

صدوقی با بیان اینکه مالکان باید با نظارت میر آب برای این مسئله مهم حق کمشی(حق‌الزحمه میرآب) می‌دادند که بعضاً پول نقد یا جنس مانند گندم و جو و یا تخم‌مرغ بود گفت: البته دهقانان و اهالی محل باید کار می‌کردند که اگر کشاورزی با فرزندان پسر خود از این کار سر باز می‌زد سر و کارش با فحش و ناسزا و چوب و فلک میرآب بود.

وی با بیان اینکه هیچ‌گاه مأموران حکومتی در امور داخلی قنوات و وظایف میرآب دخالت نمی‌کردند و بودجه‌ای برای قنوات اختصاص نمی‌دادند گفت: همه اهالی آموخته بودند که شرط ادامه حیات در این شهرستان حفاظت از منابع آب زیر نظر میر آب‌ها است بنابراین خود مالکان برای احیا و مرمت قنات‌ها هزینه می‌کردند.

دلیل ماندگاری قنات‌ها مردمی اداره کردن آن بود

مورخ تاریخ اردستان اضافه کرد: اکنون همه کشاورزانی که از قنوات بهره‌برداری می‌کنند و با آب آن محصول به دست می‌آوردند هزینه زیادی برای بازسازی و لایروبی قنات‌ها پرداخت نمی‌کنند و انتظار دارند همه هزینه‌ها را دولت انجام دهد در صورتی که دلیل ماندگاری همه قنوات مردمی اداره کردن آن بود و اهمیت دادن خود بهره‌برداران برای زنده نگه‌داشتن آن بوده است.

صدوقی بیان کرد: از اواسط برج قوس (۱۵ آذر) تا پایان چله بزرگ مطابق با جشن سده(۱۰بهمن) آب قنوات را برای استفاده در فصل گرم تابستان در آب انبارها و یخچال‌های هر محله ذخیره می‌کردند که نظارت بر این کار عام‌المنفعه یکی دیگر از وظایف میرآب‌ها در هر محله بود.

وی اضافه کرد: همچنین آب مصرفی روزانه خانوارها در قدیم فقط آشامیدن و پخت و پز بود و برای شستشوی ظروف، البسه و دام و طهارت شرعی و استحمام یک قطره آب هدر نمی‌رفت. از فاضلاب خاکستری و سیاه آن برای آبیاری و کود استفاده می‌شد. مثلاً بعد از تخلیه خزینه حمام قدیم که امروزه به آن فاضلاب خاکستری می‌گویند برای آبیاری زمین‌ها و باغ‌های پائین دست حمام استفاده می‌کردند و ظروف، البسه و دام‌ها را در جوی آب روان می‌شستند.

این مورخ تاریخ اردستان گفت: اکنون سفره‌های آب زیرزمینی در اردستان به دلیل چاه‌های عمیقی که به صورت غیراصولی و غیر کارشناسی حفر شده است نسبت به ۶۰ تا ۷۰ سال قبل بسیار پایین رفته است و نتیجه آن کاهش چشم‌گیر حجم دبی آب قنوات شهرستان اردستان شده است.

صدوقی خاطرنشان کرد: بار بازدیدهایی که از مناطق شمال شهرستان مانند روستاهای امیرآباد، حسین‌آباد و جعفرآباد و بخش کویری شهرستان انجام دادم با پدیده فرونشست زمین و اسفنجی شدن سطح زمین مواجه هستیم که آینده خوبی را برای منطقه پیش‌بینی نمی‌کند.

مرگ تدریجی قنات‌ها نتیجه برداشت‌های بی‌رویه آب بوده است

همچنین کارشناس آب‌های سطحی و زیرزمینی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد: منابع آبی شهرستان اردستان به دو دسته قنات یا آب‌های سطحی و چاه‌های عمیق یا آب‌های زیرزمینی تقسیم می‌شود.

اسحاق شفیعی با بیان اینکه طبق سرشماری انجام شده در شهرستان اردستان حدود ۴۷۳ رشته قنات فعال با طول مسیر بیش از ۲۶۵ کیلومتر وجود دارد، افزود: از این تعداد برخی قنات دائمی هستند و برخی دیگر قنات هوا بین را شامل می‌شوند. قنات‌های هوابین به قنات‌هایی گفته می‌شود که میزان آبدهی آن بستگی به بارندگی‌های طول سال دارد.

وی در خصوص میزان آبدهی قنات‌های شهرستان اردستان گفت: به طور قطع نمی‌توانیم یک عامل را برای تأثیر در کاهش آبدهی قنات‌ها عنوان کنیم ولی خشکسالی های متمادی و کاهش چشمگیر بارندگی‌ها و از طرفی حفر چاه‌های عمیق از عوامل اصلی کاهش دبی آب قنات‌ها است.

کارشناس آبهای سطحی و زیرزمینی سازمان جهاد کشاورزی با بیان اینکه در شهرستان اردستان حدود ۲۲۰ حلقه چاه عمیق از قدیم تا کنون حفر شده و این تعداد، میزان قابل توجهی آب را از زمین خارج می‌کند، گفت: برداشت بی‌رویه آب در شهرستان باعث شده در بسیاری از مناطق مانند دهستان ریگستان زواره شاهد فرونشست زمین و شکاف‌های عمیق و کوتاه در زمین‌های کشاورزی مناطق شهری و روستایی باشیم.

شفیعی با بیان اینکه یکی از موضوعاتی که باعث شده حجم آبدهی قنات‌ها کاهش پیدا کند حفر چاه‌های عمیق و برداشت‌های بی‌رویه چاه‌های کشاورزی است، گفت: در گذشته هیچ‌گونه نظارتی بر عملکرد چاه‌های کشاورزی نبوده و هر کشاورز به هر اندازه‌ای که نیاز داشته آب از چاه می‌کشید گاهی مواقع سطح آبخوان تا ۵ متر پایین می‌رفت که نتیجه آن مرگ تدریجی قنات‌ها بوده است.

وی گفت: در سال‌های اخیر با اقداماتی که وزارت جهاد کشاورزی انجام داده است و کنتورهای هوشمند نصب شده تا حدودی مدیریت می‌شود، ولی ضربه‌هایی که سال‌های گذشته برداشت‌های غیرمجاز زده است به همین سادگی قابل جبران نیست.

انتهای پیام

منبع: ایسنا

کلیدواژه: استانی شهرستانها گندم میرآب اردستان قنات استانی اجتماعی استانی اقتصادی استانی شهرستانها استانی سیاسی استانی فرهنگی و هنری روز خبرنگار استانی علمی و آموزشی استانی اجتماعی استانی اقتصادی استانی شهرستانها استانی سیاسی شهرستان اردستان چاه های عمیق آب در گذشته آب کشاورزی منابع آب بی رویه قنات ها چاه ها سهم آب

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.isna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایسنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۸۴۰۷۵۰۶ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

آبراهه‌های چند صدساله خراسان‌شمالی تشنه برف و باران

ایسنا/خراسان شمالی هنوز بساط خشکسالی در شهرستان‌های خراسان شمالی که روزی سرسبزی آن‌ها زبانزد مردم بوده پهن است. چشمه‌ها، قنات‌ها، مزارع کشاورزی و...خشک و تشنه هستند و باران امسال هم به داد آن‌ها نرسیده است.

قنات یا کاریز در واقع شریان‌های اقتصادی و حیاتی مناطق بیابانی به شمار می‌روند که رابطه منطقی و پایدار با طبیعت دارند، دستاوردی که پیشینیان ما به یادگار گذاشته‌اند تا با بهره‌مندی از آن به آب‌های زیر زمینی ضرر نزنیم.

این شاهکارهای مهندسی ایرانی هر جا که احداث شد، آبادانی آن منطقه را به دنبال داشت و از گذشته‌های دور، قنات‌ها تمدن ساز بوده و همواره با طبیعت همزیستی بسیار خوبی داشته‌اند.

اما موج خشکسالی شدید در این استان سبب شده تا قنات‌ها و چشمه‌های این استان که یک سازند زنده محسوب می شوند سخاوت خود را از دست داده‌اند، حتی چاه‌های مجاز و غیر مجاز نیز با کمبود شدید آب مواجه شده‌اند.

قنات‌ها یکی از منابع تامین کننده‌های آب کشاورزی در این استان به شمار می‌رود و طی سال‌های گذشته در این استان بسیاری از قنات‌ها بر اثر بارندگی حجم آبدهی آن‌ها کاهش یافته و کم آبی قنات‌ها موجب کاهش باردهی مزارع و باغات استان شده است.

کاهش ۳۵ درصدی دبی آب قنات‌ها در استان

سامان محمدی مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در گفت و گو با ایسنا، اظهار کرد: ۶۵۳ رشته قنات در خراسان شمالی وجود دارد که تعدادی از آن‌ها که در مناطق کوهستانی واقع شده از عمق کمتر و آن‌هایی که در مناطق کویری استان قرار دارند از عمق بیشتری برخوردار هستند.

وی افزود: خراسان شمالی یکی از استان‌هایی است که با خشکسالی شدید مواجه است و خشکسالی سبب شده تا قنات‌ها با کاهش دبی آب مواجه شوند.

محمدی ادامه داد: آب قنات‌های استان نسبت به دوره آماری که ۱۰ ساله است ۳۰ تا ۳۵ درصد کاهش پیدا کرده است.

وی با اشاره به بارندگی‌های خوبی که از ابتدای سال جاری تاکنون در این استان اتفاق افتاده است، تاکید کرد: پیش بینی می‌شود آب قنات‌ها در شهرستان‌های بجنورد و راز و جرگلان که عمیق نیستند با بارندگی‌های اخیر تا حدودی جبران شود اما این مشکل در قنات‌های عمیق شهرستان‌های گرمه، جاجرم و اسفراین به علت تغییر اقلیم وجود داشته باشد.

مشروب شدن ۳۱ هزار هکتار از اراضی کشاورزی توسط آب قنات‌ها

این مقام مسئول با بیان اینکه میزان آبدهی این قنات ها به طور میانگین ۷۸ میلیون متر مکعب است، اظهارکرد: تعداد قنات‌های موجود ۳۱ هزار هکتار از اراضی کشاورزی این استان را مشروب می‌کند.

وی توضیح داد: آبدهی قنات‌ها متاثر از بارش برف در بالادست و تغذیه آن‌ها توسط آب خوان‌ها و یا آبرفت‌های رودخانه‌ای است.

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در ادامه بیان کرد: مرمت و کف‌شکنی قنات‌ها یکی از راه‌هایی است که می توان از قنات‌ها استفاده بیشتری کرد و از سوی دیگر استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری سبب می‌شود تا آب قنات‌ها به صورت بهینه مصرف شود.

وی خاطرنشان کرد: مرمت و کف شکنی قنات‌ها نیاز به اعتبار بالایی دارد که اعتبار کافی برای مرمت همه قنات‌ها موجود نیست و از سوی دیگر هزینه بالای اجرای طرح های آبیاری نوین از دیگر چالش‌های پیش روی ما است.

وجود ۳۰ رشته قنات خشک شده در استان

ابراهیمی سرپرست مدیریت مطالعات پایه شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی در ادامه در گفت و گو با ایسنا، بیان کرد: روند آبدهی قنات‌ها در خراسان شمالی همچنان رو به کاهش است و این امر نیز ناشی از تغییر اقلیم است.

وی تاکید کرد: در واقع منبع تغذیه قنات‌ها در این استان برف است اما متاسفانه برف اثرگذاری طی چند سال گذشته در این استان نباریده که موجب تغذیه قنات‌ها شود. ریزش برف وجود داشته اما ماندگار نبوده است.

ابراهیمی با بیان اینکه خشکسالی در این استان حتی موجب خشک شدن قنات‌ها نیز شده است، گفت: بر اساس بررسی‌های صورت گرفته از ۶۵۳ رشته قنات موجود در این استان ۴۷۰ رشته قنات فعال و ۱۸۳ رشته نیز به دلایل مختلف غیر فعال بوده که ۳۰ رشته قنات از این تعداد خشک شده اند.

صدور ۴ مجوز چاه به جای قنات در سال گذشته

وحید واسطه معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی نیز در گفت و گو با ایسنا بیان کرد: در سال گذشته چهار مجوز چاه به جای قنات توسط این شرکت صادر شده است.

وی افزود: مجوزهای صادر شده به علت کم آبی و یا خشک شدن آب قنات بوده و یا اینکه نقص فنی داشته است.

روند کاهشی میزان بارندگی در استان نسبت به دوره آماری بلند مدت

سید عقیل مرتضوی همچنین در گفت و گو با ایسنا تصریح کرد: میزان بارندگی در سال آبی جاری ۳۱ درصد افزایش یافت و طبق آمار ایستگاه‌های این شرکت در سال آبی جاری حدود ۱۸۶ میلی متر بارندگی ثبت شد که به نسبت مدت مشابه سال گذشته ۳۱ درصد افزایش یافت.

وی ادامه داد: اما میزان بارندگی‌های انجام شده نسبت به دوره آماری بلند مدت روند کاهشی داشته است و از سوی دیگر طبق پیش بینی‌های اداره کل هواشناسی استان دمای هوا دو درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت.

مرتضوی گفت: در واقع هر یک درجه افزایش دما، مصارف را به صورت تصاعدی بالا می‌برد و کاهش میزان بارندگی‌ها نسبت به دوره بلند مدت و افزایش دما سبب می‌شود تا مصرف کنندگان در صورت عدم رعایت الگوی مصرف به زحمت بیفتند.

وی افزود: طی ماه گذشته ۱۲ میلیون متر مکعب آب وارد سدهای استان شده‌ که بیشترین آب وارد شده به سد شیرین دره با مقدار ۶ میلیون متر مکعب بوده است.

۷۷.۲۵ درصد از پهنه استان درگیر انواع خشکسالی

علیرضا گلرخ رئیس گروه هواشناسی کاربردی اداره کل هواشناسی خراسان شمالی نیز در گفت و گو با ایسنا، گفت: ۷۷.۲۵ درصد از پهنه خراسان شمالی طی یک سال گذشته درگیر انواع خشکسالی بوده است.

به گفته وی، در حال حاضر ۲۷.۶۱درصد از پهنه استان درگیر خشکسالی خفیف، ۲۸.۲۱ درصد درگیر خشکسالی متوسط، ۲۵.۶۴ درصد درگیر خشکسالی شدید و ۵.۸۰ درصد نیز درگیر خشکسالی بسیار شدید بوده است.

گلرخ تصریح کرد: از بین شهرستان‌های استان بام و صفی آباد ۱۰۰ درصد درگیر خشکسالی است.

وی افزود: شهرستان شیروان نیز با ۴۹.۶۷ درصد شرایط بهتری را نسبت به سایر مناطق استان از لحاظ خشکسالی دارد.

انتهای پیام